Μέχρι το τέλος δήλωνε πως δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς γιατί αν δεν το έκανε θα τον εκτελούσαν. Προφανώς και μια δήλωση τέτοια γίνεται για να πετύχει την απαλλαγή από την ηθική ευθύνη.
Είναι όμως έτσι; Για να το δούμε πιο αναλυτικά.
Όπως καταλήξαμε σε προηγούμενη ανάρτηση ο άνθρωπος είναι ηθικό ον από τη στιγμή που ρίχνεται στον κόσμο και αλληλεπιδρά με συνανθρώπους αλλά και με το περιβάλλον:
«Έχουμε μία ηθική οντολογία όπου γινόμαστε ηθικοί πράττοντες εφόσον αφήνουμε ίχνη στον κόσμο. Οι πράξεις γίνονται ηθικές όχι χάρη σε κάποιον κανόνα τον οποίο πρέπει να υπακούσουμε ή όχι, αλλά λόγω του διαπροσωπικού χαρακτήρα της πράξης. Έτσι, δημιουργείται μία διυποκειμενική μορφή ταύτισης. Η αντανάκλαση που επισυμβαίνει εδώ είναι καθώς πράττουμε με έναν τρόπο απέναντι σε κάποιον, πράττουμε και απέναντι στον εαυτό μας. Αυτή η μορφή ηθικής ταυτότητας μας παρέχει τη δυνατότητα μιας ηθικής ζωής. Υπάρχουμε ηθικά όχι χάρη σε μιαν απόφαση αλλά επειδή μοιραζόμαστε έναν κόσμο με άλλα υποκείμενα που πράττουν, και το κακό ή καλό για μας είναι καλό ή κακό για άλλους. Το θέμα είναι ότι δεν έχουμε δυνατότητα επιλογής. Είμαστε ηθικοί εφόσον συνυπάρχουμε.»
Το να δηλώνει κάποιος ότι αναγκάστηκε να κάνει κάτι, αλλιώς θα δεχόταν μία τιμωρία, τείνουμε να το δικαιολογούμε σε γενικές γραμμές. Αν το καλοσκεφτούμε όμως αυτό δε συνεπάγεται ότι τη στιγμή της επιλογής του ήταν απαλλαγμένος από ηθική ευθύνη. Αυτό που σημαίνει είναι πως το άτομο σκέφτεται λογικά, ότι η επιλογή του χαρακτηρίζεται από λογικότητα. Σκέφτηκε «δε θέλω να πεθάνω, άρα θα κάνω αυτό». Αυτό όμως δεν έχει να κάνει με την ηθική ευθύνη.
Ας το δούμε ακόμη πιο αναλυτικά.
Η περίπτωση που απειλούν τον αξιωματικό με θάνατο οι ανώτεροί του, είναι μία περίπτωση όπου η απειλή είναι «εξωτερική». Δεν είναι επιθυμία εσωτερική.
Ας υποθέσουμε ότι ένας άνθρωπος είναι εθισμένος στα ναρκωτικά. Ο εθισμός του είναι κάτι παραπάνω από μία απλή συνειδητή επιλογή. Και αυτό γιατί έχει διαφορά από μία συνειδητή επιλογή όπου κάποιος επιλέγει να κάνει χρήση χωρίς να είναι εθισμένος. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε αυτές τις περιπτώσεις.
1. Ο μη- εθισμένος που κάνει χρήση γιατί του αρέσει.
2. Ο εθισμένος που δε θέλει να κάνει χρήση συνειδητά αλλά προβαίνει στη χρήση τελικά, γιατί είτε αναγνωρίζει ότι δεν μπορεί να βγει νικητής κι έχει παραιτηθεί είτε για κάτι άλλο.
3. Ο εθισμένος που δεν έχει προβεί σε μία συνειδητή κρίση της κατάστασης και λειτουργεί περίπου ως αυτόματον.
Αυτές οι περιπτώσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε κάποιες διαφορές βασικές για την ηθική ευθύνη.
Η 1 δείχνει ότι φανερά υπάρχει μία ανάληψη ηθικής ευθύνης για την πράξη στην οποία προβαίνει.
Η 2 δείχνει ότι υπάρχει μία σύγκρουση που οδηγεί στην ήττα της συνειδητής επιλογής. Η ηθική ευθύνη βρίσκεται σε αυτή την σύγκρουση ανάμεσα στη δύναμη του εθισμού (που μπορεί να ιδωθεί ως «εξωτερική» γιατί είναι κάτι πέραν του συνειδητού ελέγχου του ατόμου, παρόμοια με την εξωτερική απειλή του στρατηγού των ναζί. Εδώ το «έξω» και το «μέσα» είναι το ίδιο, με την έννοια ότι δεν προκύπτουν από τη συνειδητή επιλογή του ατόμου. Στέκονται απέναντι στο άτομο και στην ικανότητά του να αναγνωρίζει αυτές τις απειλές ως μη-δικές του και εχθρικές).
Από την 3 απουσιάζει εντελώς όχι μόνο η πράξη αλλά και η απόπειρα να δει ο εθισμένος αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει και να σταθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο απέναντι στις δυνάμεις που τον κυριεύουν. Η ηθική του ευθύνη όμως για την αντιμετώπιση της εξωτερικής απειλής δε χάνεται, απλώς το άτομο είναι που δεν την έχει συνειδητοποιήσει. (Άσε που είναι λίγο παράξενη περίπτωση γιατί από τη στιγμή που αποφασίζει να τρυπήσει το χέρι του με σύριγγα δεν μπορεί παρά να δίνει τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσει τι πράττει, αν δεν το συνειδητοποιεί ήδη καθώς ταυτίζεται με αυτή την επιλογή και κίνηση. Ειδάλλως, θα είχαμε μια παράδοξη περίπτωση σα να κάνει κάποιος άλλος χρήση και οι συνέπειες να τις υφίσταται κάποιος άλλος).
Αξίζει να σημειωθεί ότι και στις 3 περιπτώσεις η ηθική ευθύνη είναι εκεί και περιμένει. Όπως και η δυνατότητα της ελεύθερης βούλησης είναι εκεί και περιμένει. Και στις 3 υπάρχει η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής αλλά και το άτομο είναι ηθικά υπεύθυνο για την επιλογή του.
Στο βαθμό που το άτομο ταυτίζει τον εαυτό του με την πηγή των πράξεών του, αναλαμβάνει την ευθύνη για αυτές τις πράξεις και αποκτά την ηθική ευθύνη για αυτές.
(Τώρα, το να θεωρούμε ότι υπάρχει περίπτωση ένα άτομο να μην ταυτίζει τον εαυτό του με την πηγή των πράξεών του, όπως προείπα, εγώ το θεωρώ φαινομενολογικά και οντολογικά αδύνατο.)
Το γιατί και το πώς των πράξεων αυτών είναι άσχετα με το ερώτημα αν το άτομο προέβη ελεύθερα σε αυτές τις πράξεις και αν είναι ηθικά υπεύθυνο για την υλοποίηση αυτών των πράξεων.
Κατά συνάφεια, και ο Έριχ Πρίμπκε, και ο κάθε τέτοιος τύπος, ως ανθρώπινο συνειδητό ον που ταυτίζει τον εαυτό του με την πηγή των πράξεών του, καθίσταται υπεύθυνο για τις πράξεις αυτές.
Heroico Desembarazo 